Παρασκευή Γογγολίδου, DPhil, FHEA, FIBMS
Αναπληρώτρια καθηγήτρια Μοριακής Γενετικής, Πανεπιστήμιο του Wolverhampton, Ηνωμένο Βασίλειο
Εύη Μαϊφόσιη, DPhil, MBA
Υπεύθυνη Εφαρμογής Προγραμμάτων της ΕΕ σε θέματα Προαγωγής Υγείας και επιστημονικής επικοινωνίας με εμπειρία στην Έρευνα & Ανάπτυξη Φαρμάκων, Κέντρο Κοινωνικής Καινοτομίας (Center for Social Innovation), Κύπρος
1. Τι είναι το mRNA, αλλάζει το DNA μας;
Οι γενετικές μας πληροφορίες υπάρχουν στον πυρήνα των κυττάρων μας με τη μορφή DNA, σαν ένας μεγάλος τηλεφωνικός κατάλογος που συμβουλευόμαστε ανάλογα με την ανάγκη μας και την περίσταση (Εικόνα 1Α). Αυτός ο κατάλογος δεν είναι αυτόματα κατανοητός από τα κύτταρά μας. Χρειάζεται ένας αγγελιοφόρος (σαν το φτερωτό Ερμή) για να δώσει στα κύτταρα εντολές ενεργοποίησης. Το ρόλο αυτό κατέχει το (messenger) mRNA - αγγελιοφόρο RNA. Το mRNA βοηθάει τα κύτταρά μας να συνθέσουν όλα όσα χρειάζονται για να παραμείνουν ζωντανά και ενεργά. Η σύνθεση αυτών των απαραιτήτων δομικών και λειτουργικών υλικών του κυττάρου (ονομάζονται πρωτεΐνες) πραγματοποιείται στο τμήμα του κυττάρου που λέγεται κυτταρόπλασμα και αποτελεί το εργοστάσιο των πρωτεϊνών. Στην περίπτωση του εμβολίου, το mRNA δίνει στα κύτταρά μας εντολή να καταπολεμήσουν τον ιό. Τα εμβόλια mRNA δεν περιέχουν ζωντανό ιό, συνεπώς, δεν μεταδίδουν την ασθένεια στους εμβολιαζόμενους. Το mRNA του εμβολίου δεν εισέρχεται στον πυρήνα του κυττάρου αλλά στο κυτταρόπλασμα, άρα, δεν επηρεάζει, ούτε αλλοιώνει το ανθρώπινο DNA που βρίσκεται στον πυρήνα του κυττάρου.
Εικόνα 1. (Α) Ο κορωνοϊός προσκολλάται και καταστρέφει τα ανθρώπινα κύτταρα και (Β) η χορήγηση του εμβολίου οδηγεί στην μεταφορά του mRNA στο κύτταρο και, στη συνέχεια, στην παραγωγή αντισωμάτων και την ενεργοποίηση Τ-λεμφοκυττάρων μνήμης που με την σειρά τους καταστρέφουν τον ιό και προστατεύουν τα ανθρώπινα κύτταρα.
2. Τι κάνει το εμβόλιο στον οργανισμό μας, επηρεάζει την τεκνοποίηση;
Τα μέχρι στιγμής εγκεκριμένα τρία (3) εμβόλια βασίζονται σε δύο (2) διαφορετικές τεχνολογίες - στην τεχνολογία του mRNA (εμβόλια από Pfizer και Moderna) και σε προηγούμενες υπάρχουσες τεχνολογίες (εμβόλιο Οξφόρδης/AstraZeneca). Με άλλα λόγια, τα 2 πρώτα εμβόλια μεταφέρουν την εντολή (δηλαδή το mRNA) για παραγωγή αντισωμάτων έναντι του ιού, ενώ το τρίτο μεταφέρει απευθείας το υλικό – ή την πρωτεΐνη του ιού - που παράγει η εντολή. Αυτό που γίνεται στη συνέχεια και με τα 3 εμβόλια είναι ότι τα κύτταρά μας ανιχνεύουν το υλικό του ιού και ενεργοποιούνται για να αντιδράσουν και να προστατεύσουν τον οργανισμό μας. Η ενεργοποίηση αυτή αποτελείται από δύο ενέργειες - πρώτον, τα κύτταρά μας παράγουν αντισώματα ενάντια στον ιό για να μπορέσουν να τον καταστρέψουν, και, δεύτερον, παράγουν τα Τ-λεμφοκύτταρα μνήμης, τα οποία, σε ενδεχομένη μελλοντική μόλυνση, θα αντιδράσουν άμεσα για να προασπίσουν τον οργανισμό μας από τον εισβολέα ιό (Εικόνα 1Β). Τα αντισώματα και τα Τ-λεμφοκύτταρα τα φανταζόμαστε σαν την πύλη και τα τείχη ενός κάστρου, που μαζί βοηθούν στην αποτελεσματική θωράκισή του. Το εμβόλιο δεν προκαλεί αλλαγές στο γενετικό μας υλικό, οπότε, δεν επηρεάζει την τεκνοποίηση.
3. Γιατί χρειαζόμαστε εμβόλια;
Τα εμβόλια είναι αποτελεσματικά στην αντιμετώπιση πολλών ασθενειών γιατί παρέχουν σταδιακή εξοικείωση του οργανισμού έναντι στον εισβολέα ιό, με τον ίδιο τρόπο που κάποιες αλλεργίες αντιμετωπίζονται υπό ιατρική παρακολούθηση, όταν δοθεί στο άτομο που έχει την αλλεργία μικρή, ελεγχόμενη δόση του αλλεργιογόνου για τακτά χρονικά διαστήματα πχ. μικρή ποσότητα αμυγδάλων σε άτομα με έντονες αλλεργίες στα αμύγδαλα. Έτσι, και τα εμβόλια προετοιμάζουν τον οργανισμό μας να αντιδράσει άμεσα και αποτελεσματικά σε ενδεχόμενη επαφή με τον ιό. Επίσης, καθώς εξοικειώνουν τον οργανισμό μας με τον ιό, σε περίπτωση δεύτερης μόλυνσης, θα βοηθήσουν, ίσως, να περάσουμε την ασθένεια με πιο ήπια συμπτώματα και να μην καταλήξουμε διασωληνωμένοι στο νοσοκομείο.
4. Τι είναι τα συστατικά του mRNA εμβολίου, αρκούν οι 2 πρώτες δόσεις;
Και τα δύο εμβόλια (της Pfizer και της Moderna) περιέχουν τα παρακάτω συστατικά (Εικόνα 2): 1. Ενεργό συστατικό, δηλαδή την πληροφορία που δίνει την εντολή (mRNA) στα κύτταρά μας να θωρακιστούν έναντι στον ιό, 2. Λιπίδια που προστατεύουν την εντολή από την καταστροφή και εξασφαλίζουν την μεταφορά του στα κύτταρά μας, 3. Άλατα που διασφαλίζουν το pH του εμβολίου να είναι το ίδιο με του σώματος μας και 4. Ζάχαρη, που διατηρεί το εμβόλιο ενεργό και το προστατεύει στις χαμηλές θερμοκρασίες αποθήκευσής του. Το εμβόλιο χορηγείται σε δύο δόσεις, με απόσταση περίπου ένα μήνα μεταξύ των δόσεων. Η διπλή δοσολογία χρειάζεται για να εξασφαλιστεί η μέγιστη ανταπόκριση του οργανισμού μας και η πιο αποτελεσματική θωράκισή του απέναντι στον ιό. Η δοσολογία του κάθε εμβολίου εξαρτάται από πολλούς παράγοντες που, σύμφωνα με αυστηρές διαδικασίες κατά την διάρκεια των κλινικών δοκιμών, εξετάζονται εκτενώς.
Εικόνα 2. Τα συστατικά των mRNA εμβολίων.
5. Είναι ασφαλές το εμβόλιο για άτομα σε ανοσοκαταστολή;
Το εμβόλιο ενάντια στον κορωνοϊό δεν περιέχει ζωντανό ιό και δεν αποτελεί κίνδυνο για άτομα που βρίσκονται σε ανοσοκαταστολή. Η μόνη αντένδειξη αφορά ασθενείς σε ανοσοκαταστολή που έχουν σοβαρό ιστορικό αλλεργικών αντιδράσεων – οι οποίοι και οφείλουν να μιλήσουν στο γιατρό τους πριν εμβολαστούν. Το εμβόλιο ενδέχεται να μην έχει τόσο αποτελεσματική δράση στην προστασία έναντι στον κορωνοϊό σε άτομα που βρίσκονται σε ανοσοκαταστολή, όσο στον υπόλοιπο πληθυσμό με ακέραιο ανοσοποιητικό σύστημα. Γι’ αυτό, είναι σημαντικός ο εμβολιασμός του γενικού πληθυσμού μίας χώρας, γιατί οφείλουμε να προστατεύσουμε τους ανθρώπους σε ανοσοκαταστολή ή με άλλες αντενδείξεις. Εντούτοις, ακόμα και αν η αποτελεσματικότητα του εμβολίου είναι μειωμένη στα άτομα με ανοσοκαταστολή, το εμβόλιο τους προσφέρει μία πρόσθετη ασπίδα προστασίας.
6. Γίνεται να βγει ασφαλές εμβόλιο μέσα σε 6 μήνες; Ποιος μας εγγυάται ότι όποιος το κάνει δεν θα πεθάνει;
Οι τεχνολογίες στις οποίες βασίζεται το εμβόλιο είναι ευρέως γνωστές και μελετώνται τα τελευταία 10 χρόνια. Για χρόνια, επιστήμονες εργάζονται με νέες τεχνολογίες που επιτρέπουν τη δημιουργία αποτελεσματικών εμβολίων σε ιούς όπως οι SARS, MERS κ.λπ. Τα πρώτα δεδομένα από το εμβόλιο της Οξφόρδης/AstraZeneca βασίζονται σε 11.636 συμμετέχοντες άνω των 18 ετών, της Pfizer σε 43.548 συμμετέχοντες άνω των 16 ετών και της Moderna σε 30.000 συμμετέχοντες άνω των 18 ετών. Και οι τρεις είναι μεγάλες κλινικές μελέτες που μας δίνουν την εμπιστοσύνη να πούμε ότι έχουν συλλεχθεί επαρκή δεδομένα αναφορικά με την ασφάλεια και την αποτελεσματικότητα του εμβολίου. Δεν υπάρχει κανένας καταγεγραμμένος θάνατος που να ήταν άμεσο αποτέλεσμα του εμβολίου έναντι του κορωνοϊού. Αντιθέτως, ο ίδιος ο κορωνοϊός είναι υπεύθυνος για τον καταλογισμό 1,76 εκατομμυρίων ανθρώπινων ζωών ανά τον κόσμο μέχρι την στιγμή που ελέγξαμε τα σημερινά δεδομένα.
7. Αν εμβολιαστούμε ενώ παίρνουμε βιολογικούς παράγοντες, θα έχουμε πρόβλημα;
Οι βιολογικοί παράγοντες είναι εντολές στον οργανισμό μας να σταματήσει την υπερβολική αντίδραση του ανοσοποιητικού συστήματος έναντι στον ίδιο τον οργανισμό και να υποχωρήσει η φλεγμονή. Το εμβόλιο του κορωνοϊού δίνει άλλη εντολή στον οργανισμό μας να καταπολεμήσει τον ιό. Οι δύο εντολές δεν σχετίζονται, άλλωστε ο οργανισμός μας μπορεί να κάνει πολλά πράγματα ταυτόχρονα. Συνεπώς, ο εμβολιασμός και η ταυτόχρονη λήψη βιολογικών παραγόντων δεν επηρεάζουν αρνητικά τον οργανισμό μας.
8. Η νέα μετάλλαξη επηρεάζει την αποτελεσματικότητα του εμβολίου;
Από τις υπάρχουσες πληροφορίες, η τωρινή σύνθεση του εμβολίου φαίνεται να είναι αποτελεσματική απέναντι στις τωρινές μεταλλάξεις του ιού. Όσο πιο γρήγορα και όσο περισσότεροι εμβολιαστούμε, τόσο καλυτέρα θα θωρακίσουμε την ανθρωπότητα απέναντι στον ιό. Επίσης, η γρήγορη θωράκισή μας θα προλάβει μεταλλάξεις του ιού στο μέλλον, όπου ίσως να μην είναι αποτελεσματικά τα τωρινά εμβόλια.
9. Υπάρχει κίνδυνος να πάθω αλλεργικό σοκ, αν εμβολιαστώ;
Το αναφυλακτικό σοκ δεν το προκαλεί το mRNA του ιού άλλα τα υπόλοιπα συστατικά του εμβολίου (πολυαιθυλενογλυκόλη (PEG), όπως αναφέρονται στην απάντηση 4. Αν έχετε ιστορικό σοβαρών αλλεργιών, θα πρέπει να ενημερώσετε το γιατρό σας πριν εμβολιαστείτε. Στις κλινικές μελέτες, η πιθανότητα αλλεργικής αντίδρασης δε διέφερε στατιστικά σημαντικά μεταξύ όσων έλαβαν το εμβόλιο και όσων έλαβαν το εικονικό φάρμακο (placebo). Η Ελληνική Εταιρεία Αλλεργιολογίας και Κλινικής Ανοσολογίας θεωρεί ότι όσοι έχουν συνήθεις αλλεργίες σε φάρμακα, τροφές, αλλεργιογόνα (γύρη, ακάρεα, μύκητες) ή δηλητήρια μέλισσας/σφήκας, σε σχέση με το γενικό πληθυσμό, δεν έχουν αυξημένη πιθανότητα να εμφανίσουν αλλεργική αντίδραση στο εμβόλιο. Σε οποιαδήποτε περίπτωση, η οδηγία είναι οι άνθρωποι που εμβολιάζονται να παρακολουθούνται για 15-30 λεπτά μετά τον εμβολιασμό, για να χορηγηθεί η κατάλληλη αγωγή (πχ. επινεφρίνη, αντιισταμινικά) στη σπάνια περίπτωση αλλεργικού σοκ.
10. Είναι ανάγκη/μπορούν να εμβολιαστούν και όσοι έχουν ήδη νοσήσει από κορωνοϊό;
Αυτή τη στιγμή γνωρίζουμε ότι η ανοσία απέναντι στον κορωνοϊό διαρκεί σίγουρα γύρω στους 8 μήνες – ίσως να διαρκεί και περισσότερο, αλλά δεν έχει περάσει αρκετό χρονικό διάστημα για να το γνωρίζουμε. Στην περίπτωση που διαρκεί μόνο 8 μήνες, θα χρειαζόμαστε ετήσιο εμβολιασμό έναντι στο κορωνοϊό, ακριβώς όπως κάνουμε και με τη γρίπη. Σε κάθε περίπτωση, καλό θα είναι να εμβολιαστούν όλοι, είτε έχουν νοσήσει από κορωνοϊό, είτε όχι, για να είμαστε σίγουροι ότι διατηρούν την προστασία ενάντια στον ιό. Η τωρινή σύσταση για τα εμβόλια αφορά τον εμβολιασμό σε άτομα άνω των 18 χρονών, καθώς σε αυτό το ηλικιακό γκρουπ έχουν γίνει οι κλινικές δοκιμές. Περαιτέρω μελέτες θα δείξουν κατά πόσο μπορούν να εμβολιαστούν άτομα κάτω των 16 ετών, καθώς και εγκυμονούσες γυναίκες.
11. Γνωρίζουμε τις βραχυπρόθεσμες και μακροπρόθεσμες επιπτώσεις του εμβολίου;
Οι πιο συχνές παρενέργειες του εμβολίου (παρατηρήθηκαν σε περίπου 10% των συμμετεχόντων) ήταν κόπωση, πονοκέφαλος, πόνος στο βραχίονα, στο σημείο του εμβολιασμού και πυρετός. Κανένας από τους θανάτους που παρατηρήθηκαν στους συμμετέχοντες στον εμβολιασμό δεν σχετίζεται με το εμβόλιο. Σε κάθε περίπτωση, όλοι οι εμβολιαζόμενοι που συμμετείχαν στις κλινικές δοκιμές θα παρακολουθούνται για μέχρι και δύο χρόνια μετά τη χορήγηση της δεύτερης δόσης του εμβολίου.
Συνοψίζοντας, χάρη στα εμβόλια έχουμε καταφέρει να καταπολεμήσουμε πολλές ασθένειες, όπως η φυματίωση, η ιλαρά και η μηνιγγίτιδα Β’, ασθένειες που προκάλεσαν πολλούς θανάτους, χρόνια προβλήματα και κοινωνική περιθωριοποίηση. Όλες οι ιατρικές παρεμβάσεις περιέχουν ένα ποσοστό ρίσκου και όλες οι αποφάσεις στην ιατρική και επιστημονική κοινότητα παίρνονται μετά από ζύγισμα οφελών με ρίσκα. Ενημερωθείτε λοιπόν και αναλογιστείτε τα οφέλη για τη δική σας υγεία, την υγεία των αγαπημένων σας προσώπων. Να θυμάστε ότι, εμβολιάζοντας τον εαυτό σας, προστατεύετε τους αγαπημένους σας, τον κοινωνικό σας κύκλο, άλλα και αυτούς που κρατάνε το δημόσιο σύστημα υγείας όρθιο. Μόνο με συντονισμένες δράσεις όπως συνεχή τεστ, ιχνηλάτηση επαφών, και εμβολιασμό θα μπορέσουμε να μειώσουμε τη διασπορά και μετάλλαξη του ιού και να τον εξαλείψουμε. Η συλλογική ευθύνη και οι αποφάσεις μας σκεπτόμενοι το κοινωνικό σύνολο είναι το σημαντικότερο όπλο που έχουμε ενάντια στον κάθε ιό.